अपर्णा खरेल
घरेलु हिंसा विवाह, साझेदारी र पारिवारिक सम्बन्धलगायत घनिष्ठ सम्बन्धहरूमा हुने दुव्र्यवहारको एक रूप हो । यसका शारीरिक, यौन, भावनात्मक र आर्थिक दुव्र्यवहारसहित विभिन्न फरक रूपहरू रहेका हुन्छन् । र, पीडितहरुमा यसले गम्भीर तथा दीर्घकालीन प्रभाव पारेको हुन्छ ।
घरेलु हिंसा विश्वव्यापी रूपमा एक व्यापक समस्या हो, जसले सबै लिङ्ग, उमेर र सामाजिक तथा आर्थिक पृष्ठभूमिका मानिसहरूलाई असर गर्छ ।
नेपालमा पनि घरेलु हिंसा व्यापक छ । गहिरो रूपमा गाँसिएको पितृसत्तात्मक मनोवृत्ति र लैङ्गिक असमानताका कारणले महिलाहरूविरुद्ध घरेलु हिंसाको दर उच्च रहेको पाइएको छ ।
सन् १९४८ मा संयुक्त राष्ट्र संघले अङ्गिकार गरेको मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणा पत्रले सबै नागरिक स्वतन्त्र रुपमा जन्मिएकाले सबैको सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अधिकार समान हुने घोषणा गरेको छ ।
संघको घोषणापत्रको धारा २ ले सबै नागरिक (चाहे जुनसुकै धर्म, वर्ण, लिङ्ग, सम्प्रदाय, भाषा वा राजनैतिक आस्थाको होस्) समान र स्वतन्त्र हुने व्यवस्था गरेको छ । धारा ५ ले कुनै पनि व्यक्तिलाई कसैलाई पनि यातना वा क्रूर, अमानवीय वा अपमानजनक व्यवहार वा सजाय दिइने छैन भन्ने प्रत्याभूति दिएको छ ।
सरकारले २०६६ मा नेपालले घरेलु हिंसा (अपराध र सजाय) ऐन लागू गरी देशमा हुने घरेलु हिंसालाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ, जसले घरेलु हिंसालाई अपराध भनेको छ भने पीडितहरूलाई कानूनी सुरक्षा प्रदान गरेको छ । हाल नेपाल सरकारले घरेलु हिंसाबाट पीडितका लागि विभिन्न स्थानमा आश्रय र परामर्श सेवा पनि स्थापना गरेको छ । यद्यपि, घरेलु हिंसा (कसुर र सजाय) ऐन बनेर नेपालमा घरेलु हिंसा विरुद्धको प्रयास भएतापनि यस विषयमा मौनता र सहिष्णुताको संस्कार कायमै छ ।
घरेलु हिंसाको अनुभव गर्ने धेरै महिला सामाजिक कलंक वा दुव्र्यवहार गर्नेहरूबाट बदला लिने डरले बोल्न वा मद्दत लिन डराउँछन् । नेपालमा घरेलु हिंसालाई सम्बोधन गर्न प्रणालीगत चुनौती पनि रहेका छन् । उदाहरणका लागि प्रभावकारी कानून प्रवद्र्धनको अभाव र पीडितहरूका लागि कानुनी सहायतामा सीमित पहुँच । यी कारणले अपराधीहरूलाई कानूनी कठघरामा खडा गराउन गाह्रो बनाउँछ ।
यसबाहेक नेपाली समाजमा हावी हुने पितृसत्तात्मक मान्यता र मूल्यमान्यताका कारण लैङ्गिक असमानता कायम रहेको र महिलाविरुद्ध हिंसा जारी रहेको देखिएको छ ।
नेपालमा घरेलु हिंसा विरुद्ध लड्न काम गर्ने विभिन्न गैरसरकारी संस्था छन् । जसले घरेलु हिंसाका पीडितहरूका लागि समर्थन सेवाहरूमा पहुँच बढाउनेदेखि यस विषयमा शिक्षा र चेतना जगाउने कार्यहरू गरिरहेका छन् । घरेलु हिंसाका पीडितलाई सहयोग र सुरक्षा प्रदान गर्न सरकार, नागरिक समाज र आम जनताको सामूहिक प्रयास आवश्यक छ ।
सबैभन्दा बढी घरभित्रै हिंसा
महिला पुनस्र्थापना केन्द्र (ओरेक)को तथ्याङ्अनुसार २०७७ सालमा महिला हिंसाका १ हजार ७ सय ७२ वटा घटनामध्ये सबैभन्दा बढी ६३ प्रतिशत अर्थात् एक हजार ११६ जना महिलामाथि आफ्नै घरभित्र हिंसा भएको छ ।
यसै गरी २०७७ सालमा महिलामाथि घरेलु हिंसापछि सबैभन्दा बढी सामाजिक हिंसा भएको पाइएको छ । २६५ जना महिलामाथि सामाजिक हिंसा भएको छ । १५ जना महिलाको हत्या, ९ जना महिलामाथि हत्याको प्रयास भएको छ । २० जना महिला यस वर्ष बेचबिखनमा परेकोमा तीमध्ये १८ जना पीडित साक्षर रहेका छन् । १२ जना महिलाले आत्महत्या गरेका छन् भने ४ जना महिलाले आत्महत्याको प्रयास गरेको पाइएको छ । कुल हिंसा प्रभावितमध्ये ५१ प्रतिशत हिंसा आफ्नै श्रीमानबाट, १९ प्रतिशत परिवारका सदस्यबाट, १८ प्रतिशत छिमेकीबाट तथा ७ प्रतिशत आत्मीय साथीहरु तथा अपरिचित व्यक्तिहरुबाट भएको छ ।
त्यसै गरी, नेपाल प्रहरीमा आर्थिक वर्ष २०७७÷०७८ मा आएका उजुरीमध्ये सबैभन्दा धेरै घरेलु हिंसाकै घटना छन् । यस आर्थिक वर्षमा १४ हजार २ सय ३२ वटा उजुरी प्रहरीमा आएका छन् । प्रहरीमा बढी महिला पुग्नुले हिंसा सहन हुन्न भन्ने चेतना महिलामा बढेको अनुमान गर्न सकिन्छ । यद्यपि हिंसाको चरम अवस्थामा पुगेपछि मात्र पीडित प्रहरीकहाँ उजुरी गर्न पुग्ने गरेको पाइएको छ ।
२०७७/०७८ मा नेपाल प्रहरीमा ८४ वटा उजुरी बालविवाह विरुद्ध र बोक्सीको आरोपमा महिलालाई यातना दिइएका ६१ वटा उजुरी दर्ता भएका छन् । यस वर्ष ८ सय ५२ वटा बहुविवाहका उजुरी प्रहरीमा दर्ता भएको पनि तथ्याङ्कमा उल्लेख छ । यस्तै १८७ जना महिलामाथि जबरजस्ती करणी र ३६ जना महिलामाथि जबरजस्ती करणीको प्रयास भएको छ । पीडित महिलामध्ये सबैभन्दा बढी ४५ प्रतिशत ९८४ जना० जबरजस्ती करणीका घटना १६ वर्षमुनिका बालिकामाथि भएको तथ्याङ्कमा उल्लेख छ ।
घरेलु हिंसा शब्दले महिला तथा पुरुष दुवैमाथि हुने हिंसालाई समेट्ने भएता पनि नेपाल प्रहरी तथा ओरेक नेपालको तथ्याङ्क हेर्दा नेपालको सन्दर्भमा घरेलु हिंसा भन्नाले महिला हिंसा भनि बुझ्नुपर्ने अवस्था देखिएको छ ।
घरेलु हिंसा एक व्यापक समस्या हो, जसले व्यक्ति र परिवारलाई संसारको हरेक देश र क्षेत्रमा असर गर्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)को तथ्याङ्कअनुसार विश्वभरी लगभग ३३ प्रतिशत महिलाले आफ्नो जीवनकालमा घनिष्ठ पार्टनर वा गैरसाझेदारद्वारा यौन हिंसाको शिकार हुन्छन् ।
विश्वमा लगभग २५ प्रतिशत बालबालिकाले शारीरिक, भावनात्मक र यौन दुव्र्यवहारसहित कुनै न कुनै प्रकारको घरेलु हिंसाको अनुभव गर्छन् । कोभिडले घरेलु हिंसाको मुद्दालाई बढाएको छ । तालाबन्दी र क्वारेन्टाइनले एक्लोपन र तनाव बढाएका कारण धेरै देशमा घरेलु हिंसाका घटनामा वृद्धि भएको पाइएको छ ।
घरेलु हिंसाका कारण
नेपालमा घरेलु हिंसाका विभिन्न आधारभूत कारण छन्, जसलाई बुँदागत रुपमा यसरी बुझ्न सकिन्छः
१. पितृसत्तात्मक मान्यता र मूल्यमान्यताः
नेपाल पितृसत्तात्मक समाज हो, जहाँ महिलाको तुलनामा पुरुषको अधिक शक्ति र प्रभाव छ । यो सामाजिक संरचनाले लैङ्गिक असमानतालाई कायम राख्छ र पुरुषहरू महिलाभन्दा श्रेष्ठ छन् भन्ने विश्वासलाई बलियो बनाउँछ । फलस्वरूप, महिलाहरू प्रायः उनीहरूको घरमा हिंसा र दुव्र्यवहारको शिकार हुन्छन् । किनकि उनीहरूका पति वा परिवारका पुरुष सदस्यहरूले उनीहरूलाई नियन्त्रण गर्ने अधिकार महसुस गर्छन् ।
२. आर्थिक निर्भरताः
नेपालमा धेरै महिलाहरू आर्थिक रूपमा आफ्ना श्रीमान् वा पुरुष परिवारका सदस्यहरूमा निर्भर छन्, जसले गर्दा उनीहरूलाई अपमानजनक सम्बन्ध छोड्न गाह्रो हुने गरेको पाइएको छ । शिक्षा र सीप नभएका महिलाहरूले सीमित रोजगारीका अवसर र स्वतन्त्रताको लागि आर्थिक बाधाहरूको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ ।
३. शिक्षा र चेतनाको अभावः
यहाँ घरेलु हिंसाको बारेमा शिक्षा र चेतनाको कमी छ, जसले महिलालाई दुव्र्यवहार पहिचान गर्न र रिपोर्ट गर्न गाह्रो बनाउन सक्छ । त्यसै गरी, घरेलु हिंसा गर्ने धेरै पुरुषलाई आफ्नो कार्य गलत छ भन्ने थाहा नहुन सक्छ, किनकि उनीहरू महिला विरुद्धको हिंसा सामान्य भएको समाजमा हुर्केका छन् ।
४. मदिरा र लागूपदार्थको दुरुपयोगः
मदिरा र लागूपदार्थको दुरुपयोग पनि घरेलु हिंसाको कारक हो । धेरै पिउने वा लागूपदार्थ प्रयोग गर्ने पुरुषहरू आफ्ना साझेदारहरूप्रति हिंस्रक हुन सक्छन्, घरमा तनाव र झगडा बढाउँछन् ।
५. कमजोर कानुनी र संस्थागत ढाँचाः
नेपालमा घरेलु हिंसालाई सम्बोधन गर्न कानुन भए तापनि कमजोर कानूनको कार्यान्वयन र संस्थागत सहयोगको कमीले महिलालाई न्याय र संरक्षणमा पहुँच गाह्रो छ । पीडितको कानुनी र न्यायिक प्रणालीको स्रोत र क्षमताको कमीले पनि अपराधीहरूको मनोबल बढ्छ ।
घरेलु हिंसाका परिणामहरू
घरेलु हिंसाले पीडित, परिवार र समग्र समाजमा नकारात्मक परिणाम ल्याउँछ । जसलाई बुँदागत रुपमा यसरी बुझ्न सकिन्छः
१. शारीरिक चोटः घरेलु हिंसाले गम्भीर शारीरिक चोट निम्त्याउन सक्छ । शरीरमा चोटपटक, हड्डी भाँचिने, हतियारद्वारा काट्ने, आगो लगाउने जस्ता गम्भीर अवस्थामा घरेलु हिंसाको परिणाम मृत्युसमेत हुन सक्छ ।
२. मानसिक स्वास्थ्य समस्याः घरेलु हिंसाले लामो समयसम्म चल्ने मानसिक स्वास्थ्य समस्या पनि निम्त्याउन सक्छ । जस्तै डिप्रेसन, चिन्ता, पोस्ट ट्रमाटिक तनाव विकार र आत्महत्याको विचार आदि ।
३. खराब स्वास्थ्य परिणामः घरेलु हिंसाले दीर्घकालीन दुखाइ, थकान, अनिद्रा र ग्यास्ट्रोइंटेस्टाइनल समस्याहरूसहित खराब स्वास्थ्य परिणामहरूको दायरा निम्त्याउन सक्छ ।
४. सामाजिक अलगावः घरेलु हिंसाका पीडितहरूले डर, लाज वा अप्ठ्यारोको कारणले आफ्नो परिवार, साथीभाइ र समुदायबाट अलग्गिएको महसुस गर्न सक्छन् ।
५. आर्थिक नतिजाः घरेलु हिंसाले पीडितहरूका लागि आय, रोजगारीका अवसरहरू र सम्पत्तिको हानि जस्ता गम्भीर आर्थिक परिणामहरू पनि ल्याउन सक्छ ।
६. अन्तर पुस्ता प्रभावः घरेलु हिंसा देख्ने बालबालिकाहरूले भावनात्मक, संज्ञानात्मक र व्यवहारिक समस्याहरू अनुभव गर्न सक्छन्, जसले उनीहरूको विकास र भविष्यको सम्बन्धलाई असर गर्न सक्छ ।
घरेलु हिंसाको अनुभव गरेका महिलाहरूले भविष्यमा हिंसाको सामना गर्ने जोखिममा छन् । घरेलु हिंसाले व्यक्ति, परिवार र समुदायलाई असर गर्ने दूरगामी परिणाम छन् ।
घरेलु हिंसा न्यूनीकरणका उपाय
घरेलु हिंसा न्यूनीकरणको लागि कुनै सर्वमान्य समाधान छैन । सबैभन्दा प्रभावकारी दृष्टिकोण प्रत्येक मुद्दाको विशिष्ट परिस्थितिमा निर्भर गर्दछ । यद्यपि, त्यहाँ केही उपाय दिइएका छज्, जुन घरेलु हिंसाविरुद्ध लड्न प्रभावकारी हुन सक्छः
१. शिक्षा र सचेतनाः शिक्षा र सचेतना कार्यक्रमले व्यक्तिलाई घरेलु हिंसाका लक्षण पहिचान गर्न, यसको प्रभाव बुझ्न र सहयोग र सहायताका लागि उपलब्ध स्रोतहरूबारे जान्न मद्दत गर्न सक्छ ।
२. हटलाइन र आपतकालीन सेवाः हटलाइन र आपतकालीन सेवाले घरेलु हिंसाका पीडितलाई तत्काल सहयोग र सहायता प्रदान गर्न सक्छज् ।
३. सुरक्षा र निषेध आदेशः सुरक्षा आदेश र निषेध आदेशले दुव्र्यवहार गर्ने व्यक्तिलाई पीडितसँग सम्पर्क गर्न वा नजिक आउन निषेध गरेर घरेलु हिंसा पीडितलाई कानुनी सुरक्षा प्रदान गर्न सक्छ ।
४.परामर्श र थेरापीः परामर्श र थेरापीले घरेलु हिंसाका पीडितलाई दुव्र्यवहारको भावनात्मक र मनोवैज्ञानिक प्रभावलाई सम्बोधन गर्न र सामना गर्ने रणनीति विकास गर्न मद्दत गर्न सक्छ ।
५.सहयोगी समूहः सहयोगी समूहले घरेलु हिंसाका पीडितलाई आफ्ना अनुभव साझा गर्न, समर्थन प्राप्त गर्न र यस्तै परिस्थितिबाट गुज्रिएका अरूहरूबाट सिक्न सुरक्षित र सहयोगी वातावरण प्रदान गर्न सक्छज् ।
६.कानुनी कारवाहीः कानुनी कारवाही जस्तै आपराधिक आरोप दबाउन वा सम्बन्ध विच्छेदको लागि फाइल गर्ने, दुव्र्यवहार गर्नेलाई उनीहरूको कार्यको लागि जवाफदेही बनाउन र पीडितलाई सुरक्षा प्रदान गर्ने प्रभावकारी तरिका हुन सक्छ ।
७. सामुदायिक संलग्नताः कानून प्रवद्र्धन, धार्मिक नेताहरू र अन्य समुदायका सदस्यको संलग्नता सहितको सामुदायिक संलग्नताले घरेलु हिंसाको बारेमा सचेतना जगाउन र त्यस्तो व्यवहारको लागि शून्य सहनशीलताको संस्कृति सिर्जना गर्न मद्दत गर्न सक्छ ।
यो बुझ्न आवश्यक छ कि घरेलु हिंसाको प्रत्येक अवस्था फरक छ र प्रत्येक केसको उपचार फरक हुन सक्छ । यदि तपाईं वा तपाईंले चिन्ने कोही घरेलु हिंसाको अनुभव गर्दै हुनुहुन्छ भने स्थानीय अधिकारी, हटलाइन वा आपातकालीन नम्बरमा सम्पर्क गरेर तुरुन्तै मद्दत खोज्नुहोस् ।
अन्तमाः
नेपालमा घरेलु हिंसा एउटा जटिल समस्या हो, जसले जनसंख्याको ठूलो हिस्सालाई असर पारेको छ । कानुनी व्यवस्था समेतका कारणले घरेलु हिंसा न्यूनीकरणमा हालैका वर्षहरूमा केही प्रगति भए तापनि घरेलु हिंसा नेपाली समाजमा व्याप्त र गहिरो रूपमा जकडिएर बसेको छ ।
नेपालमा घरेलु हिंसाका मूल कारणलाई सम्बोधन गर्न सरकार, नागरिक समाज र अन्य सरोकारवालाहरूको निरन्तर प्रयास आवश्यक छ, जसमा शिक्षा र चेतनामूलक कार्यक्रम, न्यायमा सुधारिएको पहुँच र दुव्र्यवहारबाट जोगिएकाहरूलाई सहयोग गर्नु रहेको छ ।
