प्रदेश नामकरणः एक चर्चा

  अनन्तराज न्यौपाने

प्रदेशसभाबाट यस प्रदेशको नाम कोशी राखिएका दिन मैले सामाजिक सञ्जाल फेसबुकमा आफू कोशीका विपक्षमा रहेको धारणा सार्वजनिक गरेको थिएँ । साथै मैले त्यही स्टाटसमा यस प्रदेशको नाम किरात हुनुपर्छ भन्ने मेरो विचार राखेको थिएँ । यस स्टाटसले मलाई प्रशस्त गाली खुवाउनेछ भन्ने मेरो पूर्वानुमान सही भयो । अधिकांश टिप्पणीकर्ता मेरो धारणासित सहमत हुनुभएन । ममाथि राम्रै शब्दप्रहार भयो । मलाई यसले अझ आनन्दित तुल्यायो । अब धेरै आत्मचर्चा नगरी म यस प्रदेशको नाम किन किरात प्रदेश राखिनुपर्छ भन्ने प्रसङ्ग उठान गर्दछु ।

प्रसङ्ग नम्बर १. पहाडमा हाम्रा न्यौपाने पितापुर्खा उहिले सेन राजाका पालादेखि बिर्तावाल थिए । बिर्तावाल भएका कारण हाम्रा पुर्खामध्येका केही अगुवालाई राजदरबारले विभिन्न पत्र पठाइरहन्थ्यो । यो क्रम शाह राजा र राणाशासनमा पनि भएको पुराना कागजपत्र हेरेर मैले चाल पाएको हुँ । दरबारबाट प्राप्त ती पत्रमध्ये केहीमा माझकिरात गोगने बिर्ता लेखिएको छ ।

स्मरणीय छ, त्यस वेला शाह र राणाशासकले काठमाडौँ पूर्वको पहाडी भूभागलाई तीन वटा ‘किरात जिल्ला’–मा विभक्त गरेका थिए । अहिलेको इलाम, पाँचथर र ताप्लेजुङ जिल्लाको भूभागलाई पल्लो किरात नामकरण गरिएको थियो । त्यस्तै खोटाङ र भोजपुर क्षेत्रलाई माझ किरात भनिन्थ्यो । अनि सिन्धुली, रामेछाप लगायतका जिल्लाको भूभाग ओल्लो किरात कहलिन्थ्यो । त्यति बेलाका निरङ्कुश, तानाशाही राणा र शाह शासकले पनि यसरी पहिचानका आधारमा देशका जिल्लाको नामकरण गरेको इतिहास हामीले पाइरहेका छौँ ।

मेरो प्रश्न यहाँनिर के छ भने खै त्यति वेला ओल्लो किरात, पल्लो किरात र माझ किरात लेख्ता साम्प्रदायिकता, जातीयता र अन्य समस्याहरू थिएनन् त ? त्यस्ता निरङ्कुश र तानाशाह शासकले पनि जिल्लाका नामकरण गर्दा पहिचानलाई मान्यता दिएका रहेछन् त ? अहिले सङ्घीय गणतन्त्र नेपालमा चाहिँ किन पहिचानका आधारमा प्रदेशको नामकरण गर्न अप्ठ्यारो परेको हो ? जबकि सङ्घीयताको एक मर्म भनेकै पहिचान पनि हो ।
मलाई मेरा प्रेरणास्रोत आदरणीय हजुरबाले बारम्बार सगर्व भन्ने गर्नुहुन्थ्यो,– ‘बुझिस्, हामी माझकिरातको पानी खाएर हुर्केका हौँ । हामीले कसैसित दब्नु हुँदैन ।’

खोई त, यसो भन्दै गर्दा मेरा हजुरबामा पनि जातीय हीनता प्रकट भएको मैले कतै देख्दिनथेँ । बरु माझकिरात भन्दा गर्वले छाती फुलाउनु हुन्थ्यो । त्यसैले अहिले पनि यस प्रदेशको नाम कोशीबाट किरातमा परिवर्तन गरिनुपर्छ भन्ने पक्षमा छु ।

प्रसङ्ग नम्बर २. सन् १९४७ अगस्त १५ का दिन भारत स्वतन्त्र भएपछि लगत्तै पाकिस्तान टुक्रियो । पाकिस्तान टुक्रिएर गएपछि फेरि टुक्रियो र २ देश बने– बङ्गलादेश र पाकिस्तान । तर भारत अहिलेसम्म ज्युँका त्युँ छ, टुक्रिएको छैन । किन होला ? यस प्रश्नमा मेरो सिधा जबाफ छ– किनकि भारतले आफ्ना प्रदेशको नामकरण गर्दा पहिचानलाई प्राथमिकता दिएको छ ।

यस विषयमा अलिकति चर्चा गरौँ । जस्तोकि, बङ्गालीबहुल क्षेत्रलाई पश्चिम बङ्गाल भनिएको छ । गुजरातीलाई गुजरात नाम दिइएको छ । ओड्रा जातिको बसोबास भएको प्रान्तलाई ओडिसा भनिएको छ । आन्ध्रा जातिको ठाउँलाई आन्ध्र प्रदेश र तामिल जातिको राज्यलाई तामिलनाडु नाम दिइएको छ । पछिल्लो समयमा आएर बनेको राज्यलाई पनि पहिचानकै आधारमा तेलाङ्गना बनाइएको छ । यस्तो नामकरण अङ्ग्रेज शासकले नै गरेका थिए । पछि नेहरूले यसलाई निरन्तरता दिए । भारत अहिलेसम्म एकबद्ध हुनुमा यही पहिचानका आधारमा राखिएको प्रान्तको नाम पनि हो भन्ने गरिन्छ ।

खोईत, त्यहाँ भारतमा पहिचानका आधारमा राज्य, प्रान्त र प्रदेशका नामकरण गरिँदा त्यहाँ कुनै हीनभाव देखिँदैन त ?

प्रसङ्ग नम्बर ३. अब एक छिन पाकिस्तान र बङ्गलादेश किन टुक्रिए भन्ने विषयमा चर्चा गरौँ । भारत र पाकिस्तान टुक्रिनेबित्तिकै पाकिस्तानमा पूर्वी बङ्गालका नागरिकले आफ्नो छुट्टै राज्यको माग गर्न थाले । पूर्वी बङ्गालका नागरिकले त्यस प्रान्तलाई पाकिस्तान सरकारले औपचारिक रूपमा पूर्वी बङ्गाल राज्यको मान्यता दिनुपर्ने, पाकिस्तानको सेनामा पूर्वी बङ्गालका नागरिकको समानुपातिक प्रतिनिधित्व हुनुपर्ने, पूर्वी बङ्गालको राजस्व त्यही प्रदेशमा खर्च हुनुपर्ने र पूर्वी बङ्गालबाट भएको निर्यातबाट प्राप्त विदेशी मुद्रा पनि पूर्वी बङ्गालकै हुनुपर्ने जस्ता मागहरू राखेर आन्दोलन गरेका थिए । साथसाथै उनीहरूको एक प्रमुख मागमा पूर्वी बङ्गालको सरकारी भाषा बङ्गाली नै हुनुपर्ने भन्ने थियो ।

तर पाकिस्तान सरकारले यी कुनै माग सुनेन । बरु उल्टै १९५५ मा पूर्वी बङ्गालको नाम जबर्जस्ती बदलेर पूर्वी पाकिस्तान नामकरण ग¥यो । यसपछि पूर्वी बङ्गालमा ठुलो आन्दोलन चर्कियो । आन्दोलनले यति उग्र रूप धारण ग¥यो कि सन् १९७१ मा पाकिस्तान बङ्गलादेशलाई टुक््रयाउन बाध्य भयो । जानकारहरू भन्ने गर्छन्– यदि पाकिस्तानले पूर्वी बङ्गला नामकरण गरेर छुट्टै गणराज्यको मान्यता दिएको भए आजसम्म बङ्गलादेश पाकिस्तानभित्रै रहेको हुने थियो । त्यहाँको पहिचानको आन्दोलनलाई बलात् दबाउन खोज्दा परिणाम पृथक्तामा गएर बल्झियो ।

उपसंहारः लेखक अहिले पनि के कुरामा दृढ छ भने देश वा प्रदेश जे भन्नुस्, पहिले जनताको हो । अनि मात्रै नदी, पहाड, हिमाल, ढुङ्गा, माटो, ढिस्को, पोखरी, वनजङ्गल, मरुभूमि आदिको हो । यस प्रदेशको नाम किरात नराखी कोशी राखिनु महेन्द्रीय राष्ट्रवादको निन्दनीय निरन्तरता अपितु अपराध ह