तोमनाथ उप्रेती
मानव जीवनमा मूल्य र मान्यताको विशेष स्थान हुन्छ। कुनै पनि समाजलाई समुन्नत, व्यवस्थित र सभ्य बनाउन आवश्यक पर्ने प्रमुख आधार नै सदाचार र इमानदारी हुन्। यी नैतिक मूल्यहरूले व्यक्तिगत जीवनलाई मात्र दिशा दिँदैनन्, सार्वजनिक जीवनलाई समेत सही मार्गदर्शन गर्छन्। विशेषतः सुशासनको जग बसाल्न सदाचार, इमानदारी र नैतिक आचरण अपरिहार्य हुन्छन्। सुशासन भनेको पारदर्शिता, जवाफदेहिता, उत्तरदायित्व, समान अवसर र कानूनको शासनमा आधारित प्रशासनिक तथा राजनीतिक प्रक्रिया हो। यसरी हेर्दा नागरिकले राज्यप्रति राख्ने विश्वासको मेरुदण्ड नै सदाचार, इमानदारी र सुशासन हो।
सदाचार भन्नाले असल आचरण, विवेकपूर्ण सोच र नैतिक जीवनशैली बुझिन्छ। यो मानिसको अन्तरात्मामा रहेको शक्ति हो जसले गलत बाटोमा जानबाट रोकिन मद्दत गर्दछ। इमानदारी भनेको सत्यनिष्ठा, निष्पक्षता र जिम्मेवारी हो, जसले व्यक्तिलाई लोभ, लालच र स्वार्थको चक्रबाट जोगाउँछ। जब यी मूल्यहरू समाजका नागरिक, कर्मचारी, नेतृत्व र संस्थागत संरचनामा जरा गाड्छन्, तब मात्र सुशासन सम्भव हुन्छ। लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीमा सुशासन एक अनिवार्य शर्त हो, किनकि नागरिकले राज्यलाई दिइरहेको अधिकार र करको उचित उपयोग पारदर्शी ढंगले भएन भने प्रणालीप्रति विश्वास गुम्छ।
नेपाल जस्तो बहुजातीय, बहुभाषिक र विविधतायुक्त समाजमा सुशासनले विशेष महत्व राख्छ। यहाँका नागरिकले लामो समयदेखि भ्रष्टाचार, ढिलासुस्ती, पारदर्शिताको अभाव र असमान सेवाप्राप्तिको पीडा भोगिरहेका छन्। यस्ता समस्याको समाधान सदाचार र इमानदारीयुक्त प्रशासनिक अभ्यासले मात्र गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, कुनै सरकारी कार्यालयमा सेवाग्राही घण्टौँ पर्खनु पर्ने अवस्था आउँछ भने त्यो प्रशासनिक कमजोरी मात्र होइन, नैतिक आचरणको कमी पनि हो। यसरी देखिने स–साना कमजोरीले नागरिक र राज्यबीचको विश्वासलाई कमजोर बनाउँछ।
सदाचारयुक्त नेतृत्वले संस्थाहरूलाई मजबुत बनाउँछ। जब नेतृत्व नैतिकतामा दृढ हुन्छ, तब कर्मचारीहरूमा पनि आत्मानुशासन र जिम्मेवारीको भावना बढ्छ। यसको विपरीत, जब नेतृत्व नै भ्रष्टाचार, स्वार्थ वा दुराचारमा लिप्त हुन्छ, संस्थागत संरचना स्वतः कमजोर बन्छ। त्यसैले नेतृत्वलाई उदाहरणीय बनाउन जरुरी छ। इतिहासले पनि प्रमाणित गरेको छ कि इमानदार, नैतिक र सदाचारी नेतृत्व भएको राष्ट्र द्रुत गतिमा समृद्धितर्फ अघि बढ्छ।
सुशासन र सदाचारबीचको सम्बन्ध परस्परपूरक छ। सदाचार नभएको ठाउँमा सुशासन कायम हुन सक्दैन। त्यस्तै सुशासन नभएको अवस्थामा नागरिकमा सदाचारी संस्कृतिको विकास पनि सम्भव हुँदैन। दुराचार, अनियमितता, भ्रष्टाचार र बेइमानी हाबी हुने बित्तिकै समाजमा मूल्य र मान्यता कमजोर पर्छन्। परिणामस्वरूप नागरिकमा असन्तोष बढ्छ, शासन व्यवस्थाप्रति विश्वास हराउँछ र दीर्घकालीन राजनीतिक अस्थिरता पैदा हुन्छ। यसैले, राष्ट्रलाई शान्ति, स्थिरता र समृद्धितर्फ लैजान नागरिक र शासक दुवै पक्षमा सदाचार र इमानदारीको विकास अपरिहार्य छ।
लोकतन्त्रको सफलताको आधार नै सुशासन हो। तर लोकतन्त्र र सुशासन एक–अर्काका पर्याय मात्र होइनन्, परस्पर सम्बन्धित मूल्य हुन्। लोकतन्त्र विनाको सुशासन दीर्घकालीन टिकाउ हुँदैन भने सुशासन विनाको लोकतन्त्र पनि जनताप्रति उत्तरदायी रहँदैन। नेपालको सन्दर्भमा, राज्य संयन्त्रमा पारदर्शिता, जवाफदेहिता र स्वच्छताको माग विगत दुई दशकयता अझ प्रष्टसँग उठिरहेको छ। नागरिक चेतना बढ्दै गएको र प्रविधिको विस्तार भएको अहिलेको युगमा राज्य संयन्त्रले आफ्नो आचरणमा इमानदारी र सदाचार देखाउन सकेन भने नागरिकको असन्तोष झन् तीव्र बन्छ।
सदाचार र इमानदारीलाई व्यवहारमा उतार्नका लागि व्यक्तिगत स्तरदेखि नै प्रयास हुनुपर्छ। कुनै पनि कर्मचारी, शिक्षक, व्यापारी वा राजनेता—सबैको पहिलो जिम्मेवारी आफ्नो कार्यमा इमानदारी देखाउनु हो। “के भनिन्छ” भन्दा “के गरिन्छ” भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ। जब व्यक्तिको व्यवहार नै उदाहरणीय हुन्छ, तब समाजलाई प्रेरणा मिल्छ। उदाहरणका लागि, कुनै शिक्षकले आफ्नो विद्यार्थीलाई अनुशासन र इमानदारीका बारेमा पढाउने मात्र होइन, आफ्नै व्यवहारमार्फत त्यस्तो संस्कृतिको अभ्यास देखाउन सके, त्यसले दीर्घकालीन असर पार्छ।
राजनीतिक नेतृत्व र सार्वजनिक प्रशासनमा नैतिक आचरणको आवश्यकता अझ गहिरो हुन्छ। सार्वजनिक पदमा बसेको व्यक्तिले व्यक्तिगत लाभ भन्दा जनताको सेवा र राष्ट्रहितलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। तर हाम्रो समाजमा अक्सर पद, पैसा र प्रतिष्ठाको लोभले नैतिकता छायामा पर्छ। यस्ता प्रवृत्तिलाई रोक्नका लागि कानुनी संयन्त्र मात्र पर्याप्त हुँदैन, व्यक्तिगत आत्मचेतना र सांस्कृतिक सदाचारको विकास पनि अपरिहार्य हुन्छ।
सकारात्मक सोच र सदाचारले जीवनलाई दिशा दिन्छ। आत्मचेत, विवेक र धैर्यले मानिसलाई कठिन परिस्थितिमा पनि इमानदार रहन प्रेरित गर्छ। मान्छेको मनमा स्वार्थ, लोभ, लालसा र ईर्ष्या उठ्न सक्छ, तर विवेकपूर्ण चेतनाले त्यसलाई नियन्त्रण गर्न सक्नुपर्छ। कहिलेकाहीँ सत्य र उचित पक्षमा एक्लै उभिनुपर्ने अवस्था आउँछ। त्यस्तो अवस्थामा साहसपूर्वक सदाचारमा अडिन सक्नु नै जीवनको असली उपलब्धि हो।
मानव समाज नीति, कर्म र आचरणबाट चल्ने हो।सदाचार व्यक्तिको विवेक वा अन्तरात्मामा छिपेर रहने त्यस्तो शक्ति हो, जसले व्यक्तिलाई गलत काम नगर्न सचेत गराउँछ । सदाचारी मानिस अन्तरात्माको यही आवाजका कारण स्वार्थ, लोभ, लालसा, आग्रहजस्ता कमजोरीसँग सम्झौता गर्दैनन् । अहिले नेपाली समाजमा चाहिएको विषय नै सदाचार र सुशासन हो । सदाचार र सुशासन एक–अर्कामा अन्तर–आबद्धित छन् । सार्वजनिक संस्थाहरू समाजलाई व्यवस्थित गर्न सिर्जना भएका हुन् । संस्थाको नेतृत्व पनि समाजमा असल आचरण स्थापित गरी संस्कार र सभ्यता व्यवस्थित गर्न निर्माण भएको हुन्छ । नेतृत्व मूलतः विधि र निष्ठाको प्रतीक हो । नीतिप्रतिको निष्ठा नेतृत्व निर्माणको आधार हो, यसरी नेतृत्व निर्माण भएपछि उसले नीतिनिष्ठालाई बलियो बनाउँछ । नेतृत्वको उदाहरणीयताले संस्थाहरू बलिया हुन्छन् । संस्थाहरू बलिया हुनु सुशासनको जग बस्नु हो । सुशासनका लागि नै पदाधिकारी तथा संस्थाहरू परिचालित हुन्छन्, जसमा नैतिकता, सदाचार र व्यावसयिकताका मूल्य आचरणमा देखिनुपर्छ ।
सदाचार नैतिक सिद्धान्तहरूको समष्टि हो जसले व्यक्तिको व्यवहार , क्रियाकलाप वा चालचलनको सञ्चालन तथा निर्देशन गर्दछ । प्रशासकीय कार्यलाई प्रभावकारी तथा दक्षतापूर्वक सम्पन्न गर्न दिशा निर्देश गर्ने मूल्य, मान्यता, नियम, कानुनको समष्टि प्रशासकीय आचरण हो ।सदाचार र नैतिकता हरेक मानिसले पालना गर्नुपर्ने असल व्यवहार वा आचरण हो ।
सदाचार राम्रो आचरणमा मात्र सिमित छैन, यसले त हाम्रो जीवनलाई गति र दिशा दिन्छ जसले एक व्यक्तिलाई सधैँ अगाडी बढ्न सहयोग गर्दछ्र त्यसैले त सदाचारी नागरिक र शासक भएको देशमा सुशासन कायम हुन्छ र सुशासन भएमा राष्ट्र अग्रगतिमा जान्छ र समृद्धि सम्भव हुन्छ । महात्मा गान्धीले परिश्रमविनाको धन र चरित्रविनाको ज्ञानलाई पाप मानेका थिए सदचारिता असल जीवन जिउनका लागि अपरिहार्य कुरा हो्र नागरिकमा जति धेरै सदचारितको विकास हुन्छ, सुशासनमा त्यतिनै बढी सहजता हुन्छ्र सुशासन कायम रहेको राष्ट्र विकास, समृद्धिका हिसाबले अगाडी हुन्छ, नागरिक सुखी हुन्छन् ।
मानसिक चेत, आत्मिक शक्ति र विवेकले मानिसलाई सकारात्मक बनाउँदै लान्छ । स–साना मानवीय कमजोरीबाट पनि प्रायश्चित गर्दै पछिल्ला व्यवहार सुधार्दै जान्छ ।स्वार्थ, लोभ, लालसा, आसक्ति, आग्रह आदिलाई दबाउने सामथ्र्य वा अन्तरमूल्य नै सदाचारको जग हो। कसैले के भन्छ भन्दा पनि के गर्छ र उसप्रति के भनिन्छ भन्ने पक्ष महत्तम हुन्छ सदाचार संस्कृतिमा। कहिलेकाहीं सत्य र उचित कामका लागि परिवेश, समुदाय, समूहमा व्यक्ति एक्लै उभिने साहसमा रहन सक्नुपर्छ । किनकि, सदाचार सत्चरित्र हो, सत्चरित्रभन्दा दुष्चरित्रको फैलावट र क्षणिक शक्ति बढी देखिन्छ।
सदाचारको संस्कृति नबसेको समाजमा पद, पैसा, प्रतिष्ठा र प्रेमको लोभमा व्यक्ति दुराचारी बन्ने गर्छ र सदाचार छायामा पर्छ । अनुशासन र इमानदारीको सीमा लालसा, लोभ र आग्रहले भत्काउँछ, यसको विपरीत इमानदारी, अनुशासनलाई सदाचारले ऊर्जा दिन्छ। असल बुझाइ, असल विचार र असल कार्यले नै असल चाहना प्राप्ति हुन्छ ।राजनीतिक रूपमा तटस्थ, आर्थिक रूपमा सदाचारी, सामाजिक रूपमा नैतिक, पेसागत रूपमा व्यावसायिक कर्मचारी नै राज्य प्रभावकारिता विस्तार गर्ने आधार हुन् । समकालीन समाजमा यिनै कुराको औधी माग भइरहेको छ, जसलाई सिद्ध गर्न राज्य संयन्त्रमाथि व्यापक दबाब परिरहेको अवस्था विधमान छ ।
मानव जीवनमा मूल्य र मान्यताको विशेष स्थान हुन्छ। कुनै पनि समाजलाई समुन्नत, व्यवस्थित र सभ्य बनाउन आवश्यक पर्ने प्रमुख आधार नै सदाचार र इमानदारी हुन्। यी नैतिक मूल्यहरूले व्यक्तिगत जीवनलाई मात्र दिशा दिँदैनन्, सार्वजनिक जीवनलाई समेत सही मार्गदर्शन गर्छन्। विशेषतः सुशासनको जग बसाल्न सदाचार, इमानदारी र नैतिक आचरण अपरिहार्य हुन्छन्। सुशासन भनेको पारदर्शिता, जवाफदेहिता, उत्तरदायित्व, समान अवसर र कानूनको शासनमा आधारित प्रशासनिक तथा राजनीतिक प्रक्रिया हो। यसरी हेर्दा नागरिकले राज्यप्रति राख्ने विश्वासको मेरुदण्ड नै सदाचार, इमानदारी र सुशासन हो।
सदाचार र इमानदारीलाई व्यवहारमा उतार्न व्यक्तिगत स्तरमै प्रयास आवश्यक हुन्छ। शिक्षक, कर्मचारी वा राजनीतिक नेतृत्व—सबैको पहिलो जिम्मेवारी आफ्नो कार्यमा इमानदारी देखाउनु हो। “के भनिन्छ” भन्दा “के गरिन्छ” महत्त्वपूर्ण हुन्छ। उदाहरणका लागि, शिक्षकले विद्यार्थीलाई अनुशासन पढाउने मात्र होइन, आफ्नै व्यवहारमा पनि त्यसलाई जीवन्त बनाउनुपर्छ। यसले समाजमा दीर्घकालीन प्रेरणा दिन्छ।
राजनीतिक नेतृत्व र सार्वजनिक प्रशासनमा नैतिक आचरणको आवश्यकता अझ गहिरो हुन्छ। पद वा पैसाभन्दा राष्ट्र र जनहितलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। तर हाम्रो समाजमा अक्सर स्वार्थ र लोभले नैतिकतालाई छायामा पार्छ। यस्ता प्रवृत्तिलाई रोक्न कानुनी संयन्त्र मात्र पर्याप्त हुँदैन, व्यक्तिगत आत्मचेतना र सांस्कृतिक सदाचार पनि अपरिहार्य हुन्छ।
सुशासन लोकतन्त्रको अनिवार्य आधार हो। लोकतन्त्र बिना सुशासन सम्भव छैन, र सुशासन बिना लोकतन्त्र दीर्घकालीन हुँदैन। सक्षम शासनका लागि पारदर्शिता, जवाफदेहिता, स्वच्छता, अधिकार प्रत्यायोजन, उत्तरदायित्व र आर्थिक सदाचार आवश्यक हुन्छ। सदाचार भनेको नियमप्रति सतर्कता, निष्पक्षता, इमानदारी र आत्मअनुशासनको अभ्यास हो।
मानिसको दैनिक आचरण नै उसको मूल्य, मान्यता र नैतिकताको प्रतिविम्ब हो। यसले के गर्नुपर्छ र के नगर्नु भन्ने दिशानिर्देश दिन्छ। प्रशासकीय कार्यमा पनि आचरण महत्त्वपूर्ण हुन्छ। नैतिकताले व्यक्तिलाई उच्च मूल्याङ्कन दिलाउँछ र सकारात्मक सोचतर्फ उन्मुख गराउँछ। कठिन परिस्थिति आए पनि मनलाई स्थिर राखी कलुषित विचार हटाउने अभ्यास गर्नुपर्छ।
मानव इच्छाले अपवित्रतामा नडुबेर मर्यादा र जिम्मेवारीभित्र रहनु जरुरी हुन्छ। स्वार्थपरक व्यवहारले नैतिकतामा प्रश्न उठाउँछ। त्यसैले इच्छालाई समाजमा नयाँ परिस्थिति ल्याउने सकारात्मक सोचसँग जोड्न सक्नुपर्छ। बुद्धधर्मले पनि सम्पत्ति र शक्तिभन्दा नैतिकतालाई शान्ति र सुखको मूल आधार मानेको छ।सदाचार, आचरण र नैतिकता फरक भए पनि व्यवहारमा एउटै धारा हुन्। इमानदार जीवनले विश्वास, मित्रता र खुशी ल्याउँछ। नैतिकता नै दीर्घकालीन विश्वास र साँचो सुखको आधार हो।
बुद्धधर्म अनुसार नैतिकताको जग विवेकपूर्ण सचेतना हो। हामी आफ्नो विवेकको प्रयोग गरेर कुन कुराले स्थायी खालको खुशी ल्याउँछ र कुन कुराले बारम्बारको दुःखतर्फ धकेल्छ भन्ने कुराको निर्क्यौल गर्छौं। नैतिकताको अर्थ अन्धाधुन्द कुनै निश्चित नियमहरुको सूची पालना गर्नु होइन। यसको अर्थ नीतिपूर्ण मार्ग अवलम्बन गर्नु लाभकारी हुन्छ भन्ने कुराप्रति विश्वस्त हुनु हो।हामी कस्तो व्यवहार गर्छौं भन्ने कुराप्रति सचेत हुनुपर्छ, यसको निर्णय बुद्धिमानीपूर्वक गर्नुपर्छ। सबैजना खुशी हुन चाहन्छन्। सबैजना खुशीको हकदार छन्। त्यसमा हामी आफैं पनि पर्छौं। हीनभावनाले ग्रस्त हुँदा हामी नैतिकताको परवाह नगरी व्यवहार गर्न सक्छौं। त्यसका विपरीत आत्मविश्वास छ भने आफूप्रतिको सम्मान पनि उच्च हुन्छ। आत्मसम्मान उच्च हुँदा हामी आफूप्रति गौरव गर्न सक्छौं। हामीलाई अनैतिक व्यवहार गर्नु स्वतः बेठीक लाग्छ र त्यसो गर्नबाट हच्किन्छौं।
सदाचार र नैतिक संस्कृति विकास गर्न पदाधिकारीको कार्यजिम्मेवारीको परिभाषा, कार्यसम्पदान सूचकको स्थापना, सेवा बडापत्र, नागरिक पृष्ठपोषण, प्रोत्साहन र मूल्यांकन प्रणाली र नागरिक दबाब जस्ता संयन्त्रहरू अपनाउने सामान्य प्रचलन छ। नागरिक चेतनाको स्तर, समाजको लोकतन्त्रीकरण र प्रविधिको प्रसारले पनि सार्वजनिक प्रशासनलाई नैतिक, व्यावसायिक र सदाचारी बनाउन बल पुरयाएका छन्।
विश्व इतिहासले देखाएको छ कि महान राष्ट्रहरू इमानदार नागरिक, नैतिक नेतृत्व र सुशासनका जगमा ठडिएका छन्। महात्मा गान्धीले परिश्रमविनाको धन, चरित्रविनाको शिक्षा र नैतिकताविनाको राजनीति पाप भएको बताएका थिए। यसले देखाउँछ कि नैतिक मूल्यविनाको प्रगति क्षणिक मात्र हुन्छ, दीर्घकालीन हुँदैन। नेपालले पनि आफ्नो वर्तमान राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक संक्रमणकाललाई स्थिरतामा बदल्न यही सूत्र आत्मसात गर्नुपर्छ।
नागरिक विश्वास राष्ट्र निर्माणको मेरुदण्ड हो। जब नागरिकले आफ्नो शासन व्यवस्थालाई विश्वास गर्छन्, तब उनीहरू प्रणालीप्रति निष्ठावान रहन्छन् र योगदान दिन्छन्। जब नागरिकले सरकारलाई अविश्वास गर्छन्, तब प्रणालीप्रति आस्था कमजोर हुन्छ र अस्थिरता जन्मिन्छ। त्यसैले, नागरिक विश्वास कायम राख्न राज्य संयन्त्र, नेतृत्व र कर्मचारी वर्गले सदाचार, इमानदारी र सुशासनलाई जीवन्त अभ्यासको रूपमा स्थापित गर्नुपर्छ।
अन्ततः, सदाचार, इमानदारी र सुशासन कुनै सैद्धान्तिक कुरा मात्र होइनन्, व्यवहारमै लागु गर्नुपर्ने मूल्यहरू हुन्। यी मूल्यहरूले मात्र शासन व्यवस्थामा पारदर्शिता, जवाफदेहिता, निष्पक्षता र निष्ठा ल्याउन सक्छन्। नागरिक विश्वास, सामाजिक स्थिरता र राष्ट्रिय समृद्धिको लागि यी मूल्यहरूको अभ्यास अपरिहार्य छ। जब नागरिक र शासक दुवै वर्गमा सदाचार र इमानदारीको विकास हुन्छ, तब सुशासन सम्भव हुन्छ र त्यो सुशासनकै जगमा राष्ट्रले समृद्धिको यात्रा तय गर्न सक्छ। त्यसैले, यो निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ—सदाचार, इमानदारी र सुशासन नै नागरिक विश्वासको वास्तविक मेरुदण्ड हुन्।
नैतिक आचरण र सदाचारयुक्त नेतृत्वले कर्मचारीमा आत्म नियन्त्रण र स्व उत्प्रेरणा वृद्धि गर्दछ । यसले सार्वजनिक सेवालाई राजनीतिबाट तटस्थ, निष्पक्ष बनाई सार्वजनिक प्रशासनमा हुने ढिलासुस्ती, लापरबाही, भ्रष्टाचार र अधिकारको दुरुपयोगलाई निरुत्साहित गर्दछ ।सेवाग्राहीको सरकार तथा सार्वजनिक सेवा प्रतिको विश्वास अभिवृद्धि गर्नमा नैतिक आचरण र सदाचारयुक्त नेतृत्वले महत्वपुर्ण भुमिका खेल्दछ ।त्यसैगरी नैतिक आचरण र सदाचारयुक्त नेतृत्वलेसरकारी काम, कारबाहीलाई छिटो, छरितो गराउन सघाउँछ ।महत्त्वपूर्ण सरकारी अभिलेखको गोपनीयता कायम गर्ने तथा संरक्षण गराउँन नैतिकता, आचरण र सदाचारले अक्सिजनको काम गर्दछ । सरकारी सेवा सुविधा र विकास निर्माण कार्यलाई प्रभावकारी बनाउँदै सुशासन कायम गरी जनविश्वास अभिबृद्धि गर्नमा नैतिक आचरण र सदाचारयुक्त नेतृत्वले महत्वपुर्ण भुमिका रहेको हुन्छ ।
(उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख हुन्।)
अहिलेसम्म कुनै प्रतिक्रिया छैन। पहिलो हुनुहोस्!