दशैं र साहित्य

दशैं केवल एक धार्मिक चाड मात्र होइन । यो नेपाली समाजको सांस्कृतिक, सामाजिक र भावनात्मक जीवनको अभिन्न अंग हो । परापूर्वकालदेखि चल्दै आएको यो पर्वले आफ्नो छुट्टै सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्व बोकेको छ । तर, यसको प्रभाव केवल पूजापाठ र पारिवारिक जमघटमा मात्र सीमित छैन । यसले नेपाली साहित्यको सिर्जना, विषयवस्तु र विम्ब निर्माणमा पनि गहिरो र बहुआयामिक प्रभाव पारेको छ । लोकसाहित्यदेखि आधुनिक सिर्जनासम्म, दशैंले नेपाली वाङ्मयलाई विभिन्न रूपमा समृद्ध बनाएको छ । कहिले उत्सवको उल्लास बनेर त कहिले सामाजिक यथार्थको तीतो ऐना बनेर ।

साहित्यमा दशैंको प्रभाव बुझ्नुअघि यसको सांस्कृतिक जरा बुझ्न आवश्यक छ । दशैंको महत्व धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक दृष्टिकोणबाट स्थापित छ । यसका पछाडि मुख्य दुई पौराणिक आख्यानहरू जोडिएका छन् । देवताहरूको आग्रहमा महाकाली, महासरस्वती र महालक्ष्मीको संयुक्त शक्तिबाट प्रकट भएकी दुर्गा माताले महिषासुर नामक राक्षसको वध गरी सत्यको विजय स्थापना गरेको प्रसंग दशैंको मूल आधार हो । यही विजयको उत्सवका रूपमा दुर्गाको आराधना गर्दै दशैं मनाइन्छ ।

अर्को प्रसंगअनुसार, भगवान् रामले रावणसँगको युद्धमा विजय प्राप्त गर्न दुर्गा देवीको आराधना गरेका थिए र दशमीकै दिन रावणको वध गरेका थिए । यसरी असत्यमाथि सत्यको विजय भएको खुशीयालीमा पनि दशैं मनाउने परम्परा रहेको मानिन्छ । यी दुवै प्रसंगले ‘असत्यमाथि सत्यको विजय’ को साझा सन्देश दिन्छन्, जुन नेपाली साहित्यमा बारम्बार प्रयोग हुने एक शक्तिशाली बिम्ब हो । दशैंको साहित्यिक सम्बन्ध सबैभन्दा पहिले लोकजीवनमा रचिएका गीत, उखान र लोककथामा भेटिन्छ । यी सिर्जनाहरूले दशैंप्रतिको सामाजिक दृष्टिकोणलाई सरल र स्पष्ट रूपमा व्यक्त गर्छन् ।

‘दशैं आयो, खाउँला पिउँला, कहाँबाट ल्याउँला, चोरी ल्याउँला…’ यो लोकगीतले दशैंको आगमनसँगै आउने खुशी र खानपिनको रहरलाई देखाउँछ, तर सँगसँगै त्यसका लागि स्रोत जुटाउनुपर्ने बाध्यतालाई पनि व्यंग्यात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्छ । ‘आयो दशैं ढोल बजाइ, गयो दशैं ऋण बोकाइ’ यो उखानले दशैंको उल्लासपूर्ण आगमन र उत्सव सकिँदा थपिने आर्थिक भारको यथार्थलाई सटिक रूपमा चित्रण गर्छ । यी लोकसिर्जनाहरूले दशैं केवल खुशी मात्र नभई सामाजिक र आर्थिक दबाबको प्रतीक पनि हो भन्ने कुरालाई प्राचीन समयदेखि नै स्वीकारेको देखाउँछ ।

नेपाली साहित्यको विकासक्रमसँगै दशैंको चित्रण पनि परिष्कृत र बहुआयामिक हुँदै गएको छ । माध्यमिककालीन साहित्यमा लेखनाथ पौड्यालले आफ्नो कवितामा ‘हट्यो सारा हिलो मैलो, हरायो पानीको वर्षा, भवानीको भयो पूजा, चल्यो आनन्दको वर्षा’ भन्दै दशैंको रमणीय परिवेशलाई उतारेका छन् । यो मालश्री धुनमा आधारित रचना आज पनि दशैंको पर्याय बनेको छ । यस्तै, आधुनिक कालमा भूपि शेरचनको ‘दशैं’ कविताले दशैंलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्यायो । उनले दशैंलाई हुनेखाने वर्गको उत्सव र हुँदा खाने वर्गका लागि ‘दशा’ का रूपमा चित्रण गर्दै सामाजिक यथार्थको पर्दाफास गरे । यसबाहेक, वर्तमान समयका चलचित्रका गीतहरूमा पनि दशैंको उल्लासलाई प्रमुख विषय बनाइएको पाइन्छ ।

बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारीजस्ता नाटककारहरूले आफ्ना सिर्जनामा दशैंको परिवेशलाई जीवन्त बनाएका छन् । भीमनिधि तिवारीको एकाङ्की ‘टीका’ मा दशैंको पारिवारिक जमघट, मान्यजनबाट टीका थाप्ने परम्परा र त्यसभित्रको सामाजिक सम्बन्धलाई मार्मिक रूपमा देखाइएको छ । दशैं साहित्यका लागि बिम्ब र प्रतीकको उर्वर भूमि बनेको छ । दुर्गा, महिषासुर, राम, रावण जस्ता पात्रहरू सत्य–असत्य र धर्म–अधर्मका प्रतीकका रूपमा प्रयोग हुन्छन् । ‘अष्टमीको बोको हुनु’ भन्ने उखानले कुनै निश्चित संकटको शिकार हुनुपर्ने नियतिलाई दर्शाउँछ, जुन दशैंसँगै विकसित भएको शक्तिशाली बिम्ब हो ।

समयसँगै साहित्यकारहरूले दशैंको उल्लासपूर्ण पाटो मात्र नभई यसभित्र लुकेका सामाजिक विकृति र आर्थिक दबाबलाई पनि उजागर गर्न थालेका छन् । दशैंले कसरी सामाजिक असमानतालाई प्रगाढ बनाउँछ भन्ने विषय यथार्थवादी साहित्यको प्रमुख चिन्ता बनेको छ । ऋण काढेरै भए पनि दशैं मनाउनुपर्ने सामाजिक बाध्यताले धेरै परिवारलाई संकटमा पार्छ । यो विषयलाई साहित्यकारहरूले आफ्ना कथा, कविता र निबन्धमार्फत उठाएका छन् । दशैंलाई सामाजिक प्रतिष्ठा देखाउने माध्यमका रूपमा प्रयोग गर्दा यसले अनुत्पादक खर्च र अनावश्यक प्रतिस्पर्धा बढाएको छ । हुनेखाने वर्गका लागि दशैं उल्लासको प्रतीक बन्दा निमुखा र गरिब वर्गका लागि यो पीडा र अभावको समय बन्न पुग्छ । भूपि शेरचनको कविताले यही यथार्थलाई सशक्त रूपमा प्रस्तुत गर्छ ।

यसरी साहित्यले दशैंलाई केवल ‘महान् चाड’ का रूपमा मात्र नभई एक सामाजिक र आर्थिक परिघटनाका रूपमा विश्लेषण गरेको छ । जसले समाजको वास्तविक चित्र देखाउन मद्दत गर्छ । दशैंले नेपाली साहित्यमार्फत आफ्ना सांस्कृतिक पहिचानहरूलाई जीवित राखेको छ । जमरा, टीका, लिङ्गे पिङ, रोटे पिङ, चङ्गा, चाकाचुली जस्ता दशैंसँग जोडिएका सांस्कृतिक अवयवहरू कथा, कविता र विशेषगरी बालसाहित्यमा प्रशस्त मात्रामा भेटिन्छन् । जब साहित्यले यी विषयहरूलाई समेट्छ, तब नयाँ पुस्ताले आफ्नो संस्कृति र परम्पराबारे जानकारी पाउँछ । यसरी साहित्यले दशैंको सांस्कृतिक महत्वलाई एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने पुलको काम गरेको छ ।

अन्त्यमा भन्नुपर्दा दशैं र नेपाली साहित्यको सम्बन्ध अन्योन्याश्रित र गहिरो छ । साहित्यले दशैंलाई विषयवस्तु मात्र बनाएको छैन, दशैंले पनि साहित्यलाई बिम्ब, प्रतीक, कथा र चरित्रहरू दिएर समृद्ध बनाएको छ । उल्लास, पुनर्मिलन र सद्भावको पर्वका रूपमा दशैंको महिमागानदेखि लिएर यसले सिर्जना गर्ने सामाजिक–आर्थिक दबाब र विकृतिको आलोचनासम्म, नेपाली साहित्यले दशैंका सबै रंगहरूलाई कुशलतापूर्वक समेटेको छ । त्यसैले, दशैं नेपाली समाजको ऐना हो भने, साहित्य त्यो ऐनालाई थप प्रष्ट र विस्तृत रूपमा देखाउने शक्तिशाली माध्यम हो । समय बदलिँदो छ र भविष्यमा पनि साहित्यले दशैंप्रतिको परिवर्तित सामाजिक दृष्टिकोणलाई इमानदारीपूर्वक अभिलेखीकरण गर्दै जानेछ ।

– समालोचक तथा सहित्यकार कट्टेलसँगको कुराकानीमा आधारित