विराटनगर । हरेक मानिसको जीवनमा एउटा यस्तो मोड आउँछ, जहाँ उसले सुरक्षित भविष्य र अनिश्चित सिद्धान्तमध्ये एक रोज्नुपर्छ । धेरैजसो पहिलो बाटो रोज्छन्, तर केही यस्ता हुन्छन् जो दोस्रो बाटो हिँड्ने आँट गर्छन् र इतिहासको हिस्सा बन्छन् । मानव अधिकारकर्मी सुवोधराज प्याकुरेल तिनैमध्येका एक हुन्, जसले नेपाल बैंकको सुनको मेडल र बेलायतको तालिमले सुनिश्चित गरेको उज्ज्वल भविष्यलाई तिलाञ्जली दिएर भूमिगत नेता मदन भण्डारीको एउटै वाक्यमा आफ्नो जीवनको बाटो बदले ।यो कुनै सामान्य जागिर छाडेको कथा होइन, यो एउटा यस्तो विद्रोहको कथा हो जसको जगमा नेपालको मानव अधिकार आन्दोलनको एउटा बलियो स्तम्भ खडा भयो ।
काठमाडौंको झम्सिखेलमा जन्मेका प्याकुरेल आफ्नो लगनशीलता र अब्बल कार्यसम्पादनले नेपाल बैंक लिमिटेडमा तीव्र गतिमा अघि बढिरहेका थिए । उत्कृष्ट काम गरेबापत गोल्ड मेडल जितेका उनलाई बैंकले थप तालिमका लागि बेलायत पठायो । उनको भविष्य यति सुनिश्चित थियो कि बैंकका जनरल म्यानेजरले उनलाई आफ्नो उत्तराधिकारीको रूपमा हेर्थे ।
तर, उनको घर भूमिगत नेता मदन भण्डारीको ‘सेल्टर’ बनिसकेको थियो । एक दिन भण्डारीले सोधे, ‘अब तपाईंले जागिर छोडेर पूर्णकालीन राजनीतिमा लाग्नुपर्छ ।’ दुई छोराछोरीका बाबु प्याकुरेलका लागि यो निर्णय सहज थिएन । तर, जब भण्डारीले भने, ‘तपाईं जस्तो मान्छेले यसो भन्न सुहाउँदैन, म तपाईंलाई ताप्लेजुङमा हेडमास्टर बनाउँछु,’ प्याकुरेलले आफ्नो १७ वर्षे बैंकिङ करिअरमा पूर्णविराम लगाउने निर्णय गरे ।
जब उनी राजीनामा बोकेर जनरल म्यानेजरको कार्यकक्षमा पुगे, उनले पत्याउनै सकेनन् । ‘तपाईं त मेरो कुर्सीमा बस्नुपर्ने मान्छे, किन छोड्नुहुन्छ,’ भन्दै राजीनामा अस्वीकृत गरे । तर, प्याकुरेल आफ्नो निर्णयमा अडिग रहे । उनले केवल जागिर होइन, एउटा सुरक्षित र विलासी जीवनशैलीलाई नै छाडेर सिद्धान्तको अनिश्चित बाटो रोजेका थिए ।
जागिर छाडेपछि हातमा भएको २ लाख २० हजार रुपैयाँले उनले ‘मुक्ति मोर्चा प्लास्टिक’ नामक उद्योग खोले । यो उद्योग केवल नाफा कमाउने थलो थिएन, यो उनको सिद्धान्तको प्रयोगशाला थियो । उनले त्यहाँ मजदुरका लागि सञ्चय कोषको व्यवस्था गरे, जुन निजी क्षेत्रमा नेपालकै पहिलो थियो । मदन भण्डारीले दिएका दुई सूत्र— ‘मजदुरलाई कहिल्यै धोका नदिनू र गुणस्तरमा सम्झौता नगर्नू’— उनको जीवनको मूलमन्त्र बन्यो ।
समयक्रमले उनलाई पूर्णकालीन मानव अधिकारकर्मी बनायो । इन्सेकको संस्थापक सदस्य हुँदै नेतृत्व सम्हालेपछि द्वन्द्वकाल उनको जीवनको सबैभन्दा ठूलो परीक्षा बन्यो ।
एकदिन, उनको कार्यालयमा एक सैनिक जवान हतारिँदै आए र उनको हातमा चुरोटको बट्टा थमाएर बेपत्ता भए । त्यो बट्टाभित्र एउटा चिठी थियो, जसमा भैरवनाथ गणभित्रको अमानवीय यातना र नरसंहारको कहालीलाग्दो यथार्थ थियो । त्यहाँ थुनिएका ४९ जनामध्ये धेरैलाई मारिएको र बाँकीलाई पनि मार्ने तयारी भइरहेको सन्देशले उनलाई हल्लाइदियो ।
उनी तत्काल राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग पुगे । उनको पहल र चौतर्फी दबाबपछि मात्रै सेनाको ब्यारेकभित्र थुनिएका बाँकी बन्दीको जीवन जोगियो । प्याकुरेल सम्झिन्छन्, ‘त्यो दिन हामी नपुगेको भए, बाँकी सबै मानिस खाल्डोमा पुरिने थिए ।’ एउटा सामान्य चुरोटको बट्टाभित्रको चिठीले देशको सबैभन्दा क्रूर सैन्य यातना गृहको पर्दाफास गरेको थियो र त्यसको सूत्रधार थिए सुवोधराज प्याकुरेल ।
उनको निडरता राष्ट्रिय सीमामा मात्र सीमित रहेन । सन् २०१० मा अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले ह्वाइट हाउसमा बोलाउँदा उनले ग्वान्तानामो बेको बन्दीगृह र अमेरिकी यातनाबारे सिधा प्रश्न उठाएर सबैलाई चकित पारे । चाहे त्यो राजाको शासन होस् वा बहुदलीय व्यवस्था, उनले शक्तिको अगाडि कहिल्यै घुँडा टेकेनन् । ‘मेरो हतियार भनेकै सत्य हो,’ उनी भन्छन् ।
उनले बैंकको त्यो सुरक्षित कुर्सी छाडेर जुन बाटो रोजे, त्यो काँडाहरूले भरिएको थियो, तर त्यही बाटोले उनलाई सयौंको ज्यान बचाउने र हजारौंको आवाज बन्ने अवसर दियो । उनी चुनाव हारे होलान्, तर सिद्धान्तको लडाइँमा कहिल्यै हारेनन् ।
