तोमनाथ उप्रेती
विनम्रता मानव जीवनको एक अत्यन्त मूल्यवान गुण हो, जसले व्यक्तिभित्रको अहंकारलाई कम गरेर उसको व्यक्तित्वलाई उज्यालो बनाउँछ । विनम्र व्यक्ति आफूलाई अरूभन्दा ठुलो ठान्दैन, बरु सबैसँग सम्मानपूर्वक व्यवहार गर्छ । उसले आफ्ना कमजोरीलाई स्विकार्न जान्दछ र अरूको सल्लाह तथा आलोचनालाई सकारात्मक रूपमा लिन्छ ।
विनम्रता शब्द वा व्यवहारमा नम्र देखिनु मात्र होइन, यो एक आन्तरिक अवस्था हो जसले मानिसलाई साँचो अर्थमा “मानव” बनाउँछ । विनम्र व्यक्तिमा घमण्ड हुँदैन, त्यसैले ऊ सजिलै सिक्न र परिवर्तन स्वीकार्न सक्छ । यस्तो स्वभाव भएको व्यक्ति जहाँ जान्छ, त्यहाँ सौहार्दता, शान्ति र सद्भाव फैलिन्छ । समाजमा विनम्रता भएका मानिसहरू बढी सम्मानित हुन्छन्, किनकि उनीहरू अरूको भावनालाई बुझ्न सक्ने, माफी दिन सक्ने र सबैलाई बराबरीको दृष्टिले हेर्ने क्षमता राख्छन् । विनम्रता नै नेतृत्व, सेवा र सफल सम्बन्धहरूको मूलमन्त्र हो ।
आजको प्रतिस्पर्धात्मक र घमण्डपूर्ण समाजमा विनम्रता झनै आवश्यक छ । विनम्र मानिसले नै दीर्घकालीन सफलता र साँचो उन्नति प्राप्त गर्छ । अन्ततः विनम्रता हाम्रो आत्मा र हृदयलाई शुद्ध बनाउने गुण हो, जसले मानव जीवनलाई सार्थकता दिन्छ ।
साँचो मानवता र सभ्यताको आधार विनम्रता, आत्मज्ञान र सहिष्णुतामा टेकेको हुन्छ । विनम्रता मानिसलाई अहंकारबाट मुक्त गराएर अरूको सम्मान गर्न सिकाउँछ, जसले सामाजिक सद्भाव बढाउँछ । आत्मज्ञानले व्यक्ति भित्रको वास्तविकता बुझ्न मद्दत गर्छ, जसले उसको आचरणमा संयमता ल्याउँछ । सहिष्णुता विविध विचार, संस्कृति र धर्मप्रति स्वीकार्यता बढाउँछ, जुन सभ्य समाजको मेरुदण्ड हो । यी मूल्यहरू बिना मानवता केवल नारा मात्र रहन्छ । यिनै गुणहरूले व्यक्ति र समाजबीच प्रेम, सद्भाव र समझदारीको वातावरण बनाउँछन् । साँचो सभ्यता विकास भनेको केवल प्रविधि र भौतिक सुखमा नभई, यिनै मानवीय मूल्यहरूको संरक्षण र अभ्यासमा निहित हुन्छ । साँचो उन्नतिको मार्ग विनम्रता, आत्मज्ञान र सहिष्णुताबाट मात्र खुल्छ । जीवनमा सफल हुनु बाह्य उपलब्धिहरू हासिल गर्नु होइन, आत्मिक रूपले सम्पन्न हुनु हो । विनम्रता त्यस्तो गुण हो जसले व्यक्तिलाई अरूको विचार, अनुभव र भावना बुझ्न सक्षम बनाउँछ । विनम्र व्यक्ति सधैं सिक्न तयार हुन्छ, आफ्ना कमजोरी स्वीकार्छ, र सुधारको प्रयासमा रहन्छ । यही सोचले उसलाई नयाँ अवसरहरू प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ । आत्मज्ञानले मानिसलाई आफ्नो शक्ति, सीमा, कर्तव्य र उद्देश्य बुझ्न सघाउँछ । आत्मसाक्षात्कारले अहंकार हटाउँछ र जीवनको गहिरो सत्यहरूप्रति जागरुक बनाउँछ । आत्मज्ञान भएको व्यक्ति स्थिर, धैर्यवान् र विवेकी हुन्छ, जसले उसको निर्णयलाई प्रभावकारी बनाउँछ ।
सहिष्णुता उन्नतिको मूल आधार हो । विभिन्न विचार, संस्कार र व्यवहारलाई स्वीकार गर्न सक्ने क्षमता नै सहिष्णुता हो । सहिष्णु व्यक्ति द्वन्द्व सिर्जना गर्दैन, बरु मेलमिलाप र सहयोगमार्फत समाधान खोज्छ । यी तीन गुणहरू जीवनलाई सन्तुलित, सफल र सार्थक बनाउँछन् । जसले विनम्रता, आत्मज्ञान र सहिष्णुतालाई आत्मसात गर्छ, ऊ साँचो उन्नति तर्फ अग्रसर हुन्छ — बाहिरी सफलता मात्र होइन, भित्री शान्ति र सन्तोष पनि प्राप्त गर्छ । यही हो जीवनको असली उचाइ ।
साँचो उन्नतिको मार्ग विनम्रता, आत्मज्ञान र सहिष्णुताबाट मात्र खुल्छ । व्यक्तिको साँचो उन्नति बाह्य सफलता र सम्पत्तिमा मात्र निर्भर हुँदैन, बरु उसको आन्तरिक गुणहरूमा आधारित हुन्छ । विनम्रता एउटा यस्तो गुण हो जसले मानिसलाई अहंकारबाट बचाउँछ र सिक्न, स्वीकार्न र सुधार्न सघाउँछ । विनम्र व्यक्ति सधैं नयाँ कुरालाई आत्मसात गर्न तयार हुन्छ र अरूको दृष्टिकोणलाई सम्मान गर्छ । त्यसैगरी आत्मज्ञानले मानिसलाई आफ्नो कमजोरी र बलियाई बुझ्न सहयोग गर्छ । आफूलाई चिन्ने व्यक्तिले अरूको मूल्य पनि बुझ्छ र निरन्तर आत्मसुधारतर्फ अग्रसर रहन्छ ।
सहिष्णुता अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो, जसले अरूको विचार, व्यवहार र संस्कृतिलाई सम्मान गर्न प्रेरित गर्छ । आजको विविधतायुक्त समाजमा सहिष्णुता नभए संघर्ष, द्वेष र विघटन बढ्न सक्छ । सहिष्णु व्यक्ति विवादभन्दा संवादलाई प्राथमिकता दिन्छ, जसले शान्तिपूर्ण सह–अस्तित्व सम्भव बनाउँछ ।आत्मज्ञान र सहिष्णुता मानव जीवनका दुई गहना हुन्, जसको संयोजनले व्यक्तिलाई आत्मिक उन्नतिको मार्गमा अघि बढाउँछ । आत्मज्ञान भन्नाले आफूलाई चिन्नु, आफ्नो कमजोरी, बलियो पक्ष, इच्छाहरू र व्यवहारप्रति सचेत हुनु हो। आत्मज्ञानी व्यक्ति स्वभावतः भित्रबाट शान्त, सन्तुलित र जिम्मेवार हुन्छ । उ उसले आफ्ना प्रतिक्रियाहरूलाई बुझेर संयममा राख्न सक्छ ।
सहिष्णुता भनेको अरूको विचार, संस्कृति, धर्म, व्यवहार र कमजोरीलाई सहन र स्वीकार गर्न सक्ने क्षमता हो । सहिष्णु व्यक्ति धैर्यवान, नम्र र समावेशी स्वभावको हुन्छ । उ मतभिन्नतालाई द्वन्द्वको रुपमा होइन, विविधताको रुपमा बुझ्छ ।
जब आत्मज्ञान र सहिष्णुता मिल्छन्, तब एक महान् चरित्रको निर्माण हुन्छ । आत्मज्ञानले व्यक्तिलाई भित्रबाट उज्यालो बनाउँछ भने सहिष्णुताले समाजसँग मेलमिलाप गराउँछ । यस्तो संयोजनले व्यक्ति केवल आफूलाई सुधार्दैन, समाजमा शान्ति, समझदारी र सद्भाव फैलाउन पनि सक्षम हुन्छ ।
आजको विखण्डित र तनावपूर्ण समाजमा आत्मज्ञान र सहिष्णुताको संयोजन आवश्यक बनिसकेको छ । हामीले यिनलाई आत्मसात गर्न सके, त केवल व्यक्तिगत उन्नति होइन, सामाजिक रूपान्तरणको दिशामा पनि ठूला पाइला चाल्न सक्छौं । यही संयोजन साँचो मानवता र सभ्यताको आधार हो ।
यी तीन गुणहरू—विनम्रता, आत्मज्ञान र सहिष्णुता—को संयोजनले व्यक्ति मात्र होइन, समाजलाई पनि सकारात्मक दिशामा अघि बढाउँछ । यसैले, साँचो उन्नति केवल भौतिक उपलब्धिमा होइन, मानवीय मूल्य र चरित्रको विकासमा निर्भर हुन्छ । यी गुणहरू अंगीकार गरेमा मात्र जीवनको वास्तविक सार पत्ता लाग्छ र साँचो प्रगतिको मार्ग खुल्छ ।
सभ्य र समुन्नत समाजको निर्माण केवल भौतिक विकासले हुँदैन, बरु आन्तरिक मूल्यहरूको अभ्यासले हुन्छ । ती मूल्यहरूमा विनम्रता, आत्मज्ञान र सहिष्णुता प्रमुख छन्, जसले सभ्यताको साँचो मेरुदण्ड निर्माण गर्छ । विनम्रता मानव स्वभावको एक उत्कृष्ट पक्ष हो, जसले मानिसलाई अहंकार, घमण्ड र घृणाबाट मुक्त गराउँछ । विनम्र व्यक्ति अरूको सम्मान गर्न जान्दछ र नयाँ कुरा सिक्न सधैं तत्पर रहन्छ ।
आत्मज्ञान भनेको आफ्नो वास्तविक स्वरूप र क्षमताहरूलाई बुझ्ने प्रक्रिया हो । आत्मज्ञान प्राप्त व्यक्तिले न केवल आफ्ना कमजोरीहरू चिन्छ, तर निरन्तर आत्मसुधारका लागि प्रयासरत रहन्छ । यस्तो व्यक्ति अरूको अनुभूति बुझ्न सक्षम हुन्छ, जसले सामाजिक सम्बन्ध सुदृढ बनाउँछ । सहिष्णुता विविधता स्वीकार्ने शक्ति हो । सहिष्णु व्यक्ति विभिन्न विचार, धर्म, संस्कृति र व्यवहारलाई सहन सक्छ र त्यसको सम्मान गर्न जान्दछ । यसले समाजमा शान्ति, सद्भाव र सहअस्तित्वको भावना फैलाउँछ ।
यी तीन मूल्यहरू– विनम्रता, आत्मज्ञान र सहिष्णुता– केवल व्यक्तिगत गुण होइनन्, सभ्य समाजको आधारशिला हुन् । जब व्यक्तिहरूले यी मूल्यहरूलाई आत्मसात गर्छन्, तब मात्रै साँचो सभ्यता र मानवता सम्भव हुन्छ। (उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन् ।)
