हिंसा विरुद्ध चेतना र आत्मसाक्षात्कार

तोमनाथ उप्रेती
२१औँ शताब्दी प्रविधि र तीव्र प्रतिस्पर्धाको युग हो। शिक्षा, रोजगारी र सामाजिक मान्यताका लागि निरन्तर संघर्षले मानिसमा अप्रत्यक्ष दबाब, तनाव, ईर्ष्या र असन्तोष उत्पन्न गरेको छ। अत्यधिक प्रतिस्पर्धाले मस्तिष्कमा तनाव–हर्मोन बढाउँछ, जसले निर्णय क्षमता र सामाजिक संवेदनशीलता कमजोर पार्छ। डिजिटल प्लेटफर्म र सामाजिक सञ्चारले मानसिक अस्थिरता, आक्रामकता र हिंसात्मक प्रवृत्ति बढाएको छ। हिंसा केवल शारीरिक नभई मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक जीवनमा पनि देखा पर्छ। आधुनिक समाजमा वास्तविक प्रगति बाह्य उपलब्धि भन्दा आन्तरिक चेतना, नैतिक विवेक र आत्मसाक्षात्कारमा आधारित मानसिक स्थिरतामा निहित छ ।

हिंसा मानिसको असन्तोष, क्रोध, ईर्ष्या, लोभ र अहंकारबाट उत्पन्न हुन्छ। जब मानिस आफ्नो स्वार्थ र इच्छाको बन्दी हुन्छ, तब उसले केवल अरूलाई हानि पुर्‍याउने मात्र होइन, आफैंलाई पनि मानसिक अशान्ति र पीडामा डुबाउँछ। आधुनिक जीवनशैलीमा, जहाँ प्रतिस्पर्धा तीव्र छ, मानिस प्रायः आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिका लागि अन्य व्यक्तिमा दबाब, हिंसा वा आक्रामक व्यवहार देखाउँछ। तर यसरी प्राप्त गरिएको सफलता क्षणिक मात्र हुन्छ र मानसिक शान्ति दिन असमर्थ हुन्छ ।

चेतना व्यक्ति–विशेषको मानसिक जागरुकता, विवेक र नैतिक मूल्यको विकास हो। चेतनाले मानिसलाई आफ्नो क्रोध, ईर्ष्या, लोभ र आक्रामक प्रवृत्तिबाट टाढा राख्छ। जब मानिसले आफ्नो भावनालाई बुझ्छ, नियन्त्रण गर्छ, र परिस्थिति अनुसार प्रतिक्रिया दिन्छ, तब हिंसाको सम्भावना घट्छ। उदाहरणका लागि, कुनै विवादमा शान्त र विवेकपूर्ण निर्णय लिन सक्ने व्यक्ति कुनै पनि प्रकारको आक्रामकता वा हिंसाबाट जोगिन सक्छ। चेतना केवल हिंसाविरुद्धको ढाल मात्र होइन, यो मानसिक स्थिरता र जीवनको गहिरो अर्थ खोज्ने साधन पनि हो ।

आत्मसाक्षात्कार आफ्नै वास्तविक स्वभाव, उद्देश्य र अस्तित्वसँगको प्रत्यक्ष अनुभव हो। जब मानिस आफ्नो आन्तरिक स्वरूपलाई बुझ्छ, तब उसले बाह्य परिस्थितिहरूमा आश्रित भएर क्रोध वा आक्रामकता प्रकट गर्दैन। आत्मसाक्षात्कारले मानिसलाई केवल मानसिक शान्ति मात्र दिन्छ, बरु यसले सामाजिक सद्भाव, करुणा र दयालुता पनि उत्पन्न गर्छ। आत्मसाक्षात्कारमा पहुँच हासिल गरेको व्यक्ति हिंसा, द्वेष, र अहंकारबाट मुक्त हुन्छ, र जीवनको वास्तविक सन्तोष अनुभव गर्छ।

इतिहास र धर्मग्रन्थहरूले पनि हिंसा विरुद्ध चेतना र आत्मसाक्षात्कारको महत्वलाई बारम्बार पुष्टि गरेका छन्। गीता अनुसार, मानिसले आफ्नो कर्ममा समर्पित रहँदा र अहंकार त्याग्दा, उसले न केवल सामाजिक दायित्व पूरा गर्छ, बरु आफ्नो आन्तरिक चेतना र शान्ति पनि प्राप्त गर्दछ। बुद्धको शिक्षाले पनि यही कुरा स्पष्ट पारेको छ—क्रोध, लोभ र मोहबाट मुक्त भएर मात्र मानिसले सच्चा आत्मसाक्षात्कार र जीवनको शाश्वत सुख अनुभव गर्न सक्छ ।

समाजमा हिंसाको कारण प्रायः बाह्य दबाब, प्रतिस्पर्धा र असमानतामा खोजिन्छ। तर यी बाह्य कारणहरूलाई मात्र दोष दिनु पर्याप्त छैन। प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो चेतना र आत्मसाक्षात्कारमार्फत आन्तरिक नियन्त्रण र मानसिक स्थिरता विकास गर्नुपर्छ। जब समाजका प्रत्येक सदस्यले आफ्नो आन्तरिक चेतनालाई सुदृढ बनाउँछ, तब मात्र हिंसा, द्वेष, र असमानता घट्छ र सामाजिक शान्ति स्थायी रूपमा स्थापित हुन्छ ।

हिंसा विरुद्ध चेतना र आत्मसाक्षात्कारको अभ्यासले व्यक्तिगत जीवन मात्र होइन, सामाजिक जीवनमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। जब मानिस आफ्नो क्रोध, ईर्ष्या र आक्रामक प्रवृत्तिबाट मुक्त हुन्छ, तब उसले अन्य व्यक्तिको अधिकार र सम्मानको कदर गर्न जान्छ। यसले पारिवारिक, सामुदायिक र राष्ट्रिय स्तरमा दयालुता, सहिष्णुता र सद्भाव फैलाउँछ। यस प्रकार, चेतना र आत्मसाक्षात्कार केवल आन्तरिक साधन मात्र होइन, सामाजिक जिम्मेवारीको पनि आधार हुन्। 
वेदान्त दर्शनले यस मानसिक द्वन्द्वलाई गहिरो रूपमा विश्लेषण गरेको छ। शङ्ख–चिन्तनले देखाउँछ—ईर्ष्या आफ्नो स्वार्थ र अहंकारको सुरक्षा गर्ने मनोवृत्ति हो। यो मानव मनको विष हो, जसले सामाजिक सम्बन्धहरूमा विघटन ल्याउँछ। जब व्यक्तिको अन्तरात्मा शान्त र सशक्त हुन्छ, तब उसले ईर्ष्या र आक्रामकता नियन्त्रण गर्न सक्छ। आत्मबोध नै त्यस्तो दर्पण हो जसले मनका प्रावृत्तिहरूलाई देखाउँछ र तिनीहरूलाई नियन्त्रित मार्गमा डोर्याउँछ ।

ईष्या मानिसको मनोविज्ञानमा असर पार्ने एक शक्तिशाली भावना हो। यो भावना कुनै व्यक्तिको सफलता, खुशी वा समृद्धिमा अरूको अनावश्यक हस्तक्षेप वा असमानता को अनुभवमा उत्पन्न हुन्छ। ईष्याले मानिसलाई मात्र असन्तुष्ट र दुःखी बनाउने काम गर्दैन, यसले जीवनमा गम्भीर नकारात्मक परिणाम पनि ल्याउन सक्छ। ईष्या मानिसको मानसिक स्वास्थ्य, सम्बन्ध र जीवनको गुणवत्तामा नकारात्मक प्रभाव पारेर एक प्रकारको आत्मघाती प्रवृत्तिमा परिणत हुन सक्छ ।

जीवन जिउनु पनि एउटा कला हो र यो कलामा हामी कसरी निपुण बन्ने भन्ने कुरा आफैमा भर पर्छ, जीवन जिउने तरिका धेरै छन्, तर जुन आधारभूत छ, त्यसैको अभाव भयो भने जीवन नै भारी हुन्छ र मृत्युको खोजी सुरु हुन्छ ।सकारात्मकताले हामीलाई राम्रो छनोटतर्फ डोर्याउँछ जबकि नकारात्मक मनोवृत्तिले हाम्रो बुद्धिमत्तालाई कमजोर बनाउँछ र सीमित गर्दछ।प्रायः भन्ने गरिन्छ ईष्या दुर्गुण हो, गर्नुहुँदैन । हामी कोही पनि ईष्या नगरी बस्न सक्दैनौँ । विगतमा पनि यस्तै भएको थियो, वर्तमानमा पनि त्यस्तै भएको छ र यस्तै अवस्था रहे भविष्यमा पनि हुने त्यस्तै हो । जोजसले ईष्या गर्नुहुन्न भन्ने गरेका छन् उनीहरूले नै सकेका छैनन्, सकेका हुँदैनन् ।

महाभारतमा दुर्योधन र शकुनिको ईर्ष्या र अहंकारले सम्पूर्ण कौरव कुललाई विनाशतर्फ डोर्यायो। दुर्योधनको आक्रामक प्रवृत्ति व्यक्तिगत लालच वा असुरक्षा मात्र थिएनस यो समाजमा व्यापक अराजकता र हिंसाको स्रोत बन्यो। यही शिक्षाले आजको प्रतिस्पर्धात्मक समाजका लागि चेतावनी दिन्छ—जब प्रतिस्पर्धा व्यक्तिगत लाभको साधन हुन्छ र नैतिक सीमाभन्दा बाहिर जान्छ, तब हिंसा अपरिहार्य हुन्छ ।

वेदान्त दर्शनले भन्छ कि अहंकार, लोभ र ईष्या तीनै मानव मनका मुख्य विकार हुन्। मिथकमा पाइन्छ कि दुर्योधनले पाण्डवहरू प्रति ईर्ष्या राखेर धर्म र न्यायको विरुद्ध हिंसा सिर्जना गर्यो। महाभारतले देखाउँछ कि ईष्या व्यक्तिगत पीडा होइन, वरन् सामूहिक विनाशको कारक पनि बन्न सक्छ। दुर्योधनको ईष्या उसलाई युद्धमा मात्र होइन, सामाजिक विभाजन, भाइचारा नाश र राजनैतिक अस्थिरतामा पनि लेजाने शक्ति बन्यो। यही दृष्टान्तले देखाउँछ कि ईष्या र हिंसाको सम्बन्ध मनोवैज्ञानिक नभई सामाजिक र राजनीतिक स्तरमा पनि प्रभावकारी हुन्छ।
जब व्यक्ति अरूको सफलतामा ध्यान केन्द्रित गर्छ र आफ्नो मूल्यांकनलाई त्यससँग तुलना गर्छ, तब ईर्ष्या पैदा हुन्छ। वेदान्त दर्शनमा भनिन्छ कि “अस्माद्भावस्यान्यस्यान्निन्दा”–आफूलाई बाह्य वस्तु वा मान्यतासँग तुलना गर्ने बानीबाट नै ईष्या जन्मन्छ। यही ईष्या व्यक्ति भित्र द्वेष र हिंसाको बीउ रोप्छ ।

काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद र मात्सर्य छ वटा मानवीय गुण हुन् । यद्यपि भागवतमा व्यासजीले यसलाई षड्दश्यु भनेका छन् । दश्युको अर्थ हुन्छ डाँकु । मानिसको सद्गुण अर्थात् दया, माया, मैत्री, करुणा, शान्ति, सदाचार, त्याग, तपस्या, परहित तथा परोपकार जस्ता सद्भावलाई चोरेर वा अपहरण गरेर दुःख दिन सक्ने भएकाले डाँकु भनिएको हो तर यो रूपमा मात्र हो सारमा होइन । मात्सर्यको अर्थ हुन्छ ईष्या । यो बालकदेखि वृद्धसम्म सबैमा हुन्छ । बालबालिकामा अप्रत्यक्षरूपमा हुन्छ । उमेरसँगै ऊ पनि बढ्दै जान्छ र युवावस्थामा पुग्दा प्रत्यक्ष देखिने गर्छ, जसले वृद्धावस्थासम्म पनि पिछा गरिरहेको हुन्छ । यो जन्मजात गुण हो । जन्मदा सँगै आएको हुन्छ, जीवनभर सँगै बस्छ र मर्दा सँगै जाने गर्छ ।

अर्काको बनिबनाउ वा समृद्धि देखेर मनमा उब्जने डाह , द्वेष, ईख ,मात्सर्य नै ईष्या हो ।ईष्या मनको पीडा हो। अविद्या, अस्मिता, आसक्ति, घृणा र आसक्ति। यी हुन् मनका ५ पीडा हुन् । यसमा, द्वेष (घृणा, दुश्मनी, ईष्याको भावना) ईष्या हो। ईष्या गर्नु हुदैन भन्न त एकदमै सजिलो छ तर ईष्यालाई कसरी पूरै नष्ट गर्न सकिन्छ भन्न अलि गाह्रो छ ।

ईष्या विभिन्न रूपहरूमा प्रकट हुन्छ। व्यक्तिगत स्तरमा, मानिसले आफ्ना असफलता वा कमजोरीको तुलना अरूसँग गर्दा स्वयंप्रतिको ईष्या अनुभव गर्छ। सामाजिक जीवनमा, अरूसँगको समृद्धि र स्थिति देखेर सामाजिक ईष्या उत्पन्न हुन्छ। व्यावसायिक क्षेत्रमा, अरूसँगको सफलता वा पदको कारण व्यावसायिक ईष्या पैदा हुन्छ। संबन्धमा, नजिकको सम्बन्ध देखेर ईष्या आउँछ। शारीरिक आकर्षणको कारण सौन्दर्य र शरीरको ईष्या, तथा आध्यात्मिक उन्नतिको कारण आध्यात्मिक ईष्या पनि देखा पर्छ। यी सबै विभिन्न परिस्थितिहरूमा प्रकट हुन सक्छ ।

हामी कसैसँगसम्बन्धमा रहेछौं भने ईष्याले झनै विचलित गराउँछ। हामी साथी र तेश्रो व्यक्तिको बारेमा मात्र सोच्छौं। आफ्नो विशेष सम्बन्ध त्यो तेश्रो व्यक्तिले खोसिदिने हो कि भन्ने डरले सताउँछ। उसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने वा धोका पाइने सम्भावनाले हाम्रो सुखचैन खोस्छ। उदाहरणका लागि, हाम्रो जीवनसाथीले आफ्ना साथीहरूसँग धेरै समय बिताउँछन् वा एक्लै एक्लै कुनै कार्यक्रममा भाग लिन्छन् भने हामीलाई ईष्या हुन सक्छ। यस्तो ईष्या मानिसले मात्र होइन जनावरले पनि अनुभव गर्छन्। जस्तै, घरमा नयाँ बच्चा आउँदा पालेको कुकुरलाई ईष्या हुन्छ। यो खालको ईष्यामा असुरक्षा र अविश्वासको भाव त प्रबल रूपमा हुन्छ नै, आक्रोश र शत्रुताको भाव पनि हुन्छ ।

असुरक्षाको भाव छ भने आफ्नो जीवनसाथी वा मित्रलाई अरुसँग देख्नासाथ हामीमा ईष्या जाग्न थाल्छ। आफ्नै योग्यताबारे शंका हुन्छ, र साथीले आफूप्रति गर्ने प्रेममा भर हुँदैन। उसलाई विश्वास गर्न सक्दैनौं। उसले आफूलाई छाडेर जाला कि भन्ने डर लाग्न थाल्छ। यस्तो डर उसले अरुसँग समय बिताउँदा मात्र होइन, नबिताउँदा पनि हुन सक्छ। उसले कुनै बेला पनि छाडेर हिँड्ला भन्ने त्रासमा हामी उमाथि एकदमै अधिकार जमाउन थाल्छौं। ईष्यालाई पूर्ण रूपमा नष्ट गर्न, व्यक्तिले ईष्यालाई पूर्ण रूपमा बुझ्नुपर्छ । ईष्या के होरु यसको उत्पत्ति कहाँबाट हुन्छरु यो कसरी बढ्छ वा घट्छरु ईष्याको बारेमा ९९ प्रतिशत जानकारी भए पनि र १ प्रतिशत नभए पनि त्यसलाई पूर्ण रूपमा उन्मूलन गर्न सक्दैनौँ । मनका तीन गुण, तीनस्तर, चार कर्म, पाँच अवस्था, पाँच विकार र पाँच पीडालाई विस्तृत रूपमा बुझ्नु अत्यन्त जरुरी छ ।

मन पवित्र भएपछि पाँच दुर्गुण र पाँच दुःखको अन्त्य हुन्छ । कसैको भलाइ, प्रगति, प्रशंसा आदिको बारेमा थाहा पाएर पनि हामीमा खुशीजस्ता सकारात्मक भावना उत्पन्न हुँदैन र हामीले तुलनात्मक दृष्टिकोण अपनाउछौ भने तब हामी पक्कै ईष्याको शिकार बनेका छौ ।तुलना पनि एक हदसम्म मात्र सही छ। सबैको सोच, क्षमता, रुची, आवश्यकता र परिस्थिति फरक फरक हुन्छ । ईष्याको प्रभावमा, व्यक्तिले राम्रोलाई चिन्न बिर्सन्छ । 

ईष्या जन्मजात गुण हो—जन्मसँगै आएको र जीवनभर मानिससँग रहने। यसलाई पूर्ण रूपमा छोड्न सकिँदैनस कसैले “मैले छोडेको छु” भन्छ भने वा त झूट बोलिरहेको हुन्छ वा अभिनय गर्दैछ। मुखले भनेको र मनभित्र भएको भाव सधैं मेल खाँदैन। भगवद्गीतामा कृष्णले यस विषयमा रूपान्तरणको मार्ग देखाएका छन्—ईष्यालाई पूर्ण रूपमा हटाउन नसकिने भए पनि यसलाई सद्गुणमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ, जसले सुख र आन्तरिक शान्ति दिन्छ। यदि नजाने वा नचाहने भए, यो दुर्गुण बनेर दुःख र आक्रामक प्रवृत्तिको स्रोत बनिन्छ ।
 
जब मानिसले अरूको सफलतामा ईर्ष्या गर्न थाल्छ, त्यसले आत्म(संस्कार र आत्मविश्वासमा कमी ल्याउँछ। अविश्वास र असुरक्षा बढ्छ, र मानसिक शान्ति विघटित हुन्छ। अरूको जीवनसँग आफूलाई तुलना गर्दा आत्म(मूल्य घट्छ र व्यक्तिगत विकासमा बाधा आउँछ। साथी वा जीवनसाथीले अरूसँग समय बिताउँदा उत्पन्न हुने ईर्ष्या सम्बन्धलाई कमजोर बनाउँछस तर यदि हामी प्रेम र विश्वास कायम राख्न सक्छौं भने ईष्या घट्छ र सम्बन्ध सुदृढ हुन्छ ।

ईष्या केवल व्यक्तिगत भाव नभई सामाजिक प्रभाव पनि पार्छ। रामायणमा कैकयीको रावण प्रतिको ईर्ष्याले भरतलाई सिंहासनमा बसाउने योजना र त्यसले सिर्जना गरेको तनावले देखाउँछ कि ईष्या व्यक्तिमा मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजमा कलह र अस्थिरता निम्त्याउन सक्छ। ईर्ष्याले मानिसलाई क्रोध, प्रतिशोध, छलकपट, आक्रामक निर्णय र झूट बोल्न प्रेरित गर्छ। यसले पारिवारिक, सामाजिक, कार्यस्थल र राष्ट्रिय जीवनमा द्वन्द्व र अस्थिरता सिर्जना गर्छ।
वेदान्त दर्शनले ईर्ष्या नियन्त्रणका उपाय सुझाउँछ—ध्यान, योग र आत्मचिन्तन। महाभारतमा भीष्म पितामहको धैर्य र विवेक ईर्ष्या र क्रोधको पूर्ण विरोधाभास हुन्। भीष्मले दुर्योधनको प्रलोभन सहेर न्याय र सत्यको मार्ग अपनाए, जसले समाजमा स्थायित्व ल्यायो। स्वधर्म पालन, कर्मयोग र भक्ति मार्ग अपनाउँदा मानिसको मन ईर्ष्या र हिंसाबाट मुक्त हुन्छ। भगवद्गीताको श्लोक ९१८/६०० यस सिद्धान्तलाई पुष्टि गर्छ कि कर्म, भक्ति र आत्मचिन्तनमा केन्द्रित हुँदा मात्र हिंसा र ईर्ष्या नियन्त्रणमा रहन्छ ।

ईष्या सामाजिक सम्बन्धमा विषाक्तता ल्याउँछ। यसले मित्रता, पारिवारिक सम्बन्ध र सामाजिक मेलमिलापलाई खतरामा पार्छ। मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा पनि असर पुग्छ—तनाव, चिन्ता, डिप्रेशन, र लामो समयसम्म रोगको कारण बन्न सक्छ। यसलाई नियन्त्रण गर्न आत्म(स्वीकृति, सहनशीलता र सकारात्मक सोच आवश्यक छ।
ईष्याका रूप विविध छन्—कसैसँगको सम्बन्ध, अरूको ध्यान आकर्षित देख्दा वा अरूको सफलताले उत्पन्न हुन्छ। यो प्रायः आफ्नै आत्मसम्मान र कमजोरीसँग सम्बन्धित हुन्छ। वेदान्त दर्शन र भगवद्गीताले देखाउँछन् कि अहंकार, लोभ र ईष्या हटाएर मात्र मन शान्त, आचरण निर्मल र समाज समृद्ध हुन्छ ।

समग्रमा, आधुनिक प्रतिस्पर्धा र आक्रामक प्रवृत्तिलाई नियन्त्रण गर्ने मार्ग आत्मबोध र मूल्य–आधारित चेतनामा निहित छ। आत्मबोध जागृत भएपछि मात्र हिंसा घट्छ, सहिष्णुता र सामाजिक समरसता बढ्छ। मिथक, वेदान्त दर्शन र आधुनिक चेतनाले युवा पुस्तालाई यस्तो जीवनशैली अपनाउन प्रेरित गर्छ, जसले प्रतिस्पर्धालाई रचनात्मक, जीवन(निर्माणात्मक र दिगो बनाउँछ । 
 
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, आधुनिक समाजमा हिंसा केवल बाह्य परिस्थितिबाट उत्पन्न नभई आन्तरिक असन्तोष र अज्ञानबाट पनि उत्पन्न हुन्छ। यसलाई नियन्त्रण गर्न चेतना र आत्मसाक्षात्कार अपरिहार्य छन्। चेतनाले मानिसलाई आफ्नो भावनाको नियन्त्रण दिन्छ, जबकि आत्मसाक्षात्कारले उसलाई जीवनको वास्तविक अर्थ र स्थायी शान्ति प्रदान गर्छ। जब प्रत्येक व्यक्ति हिंसा विरुद्ध चेतना जागृत गर्छ र आत्मसाक्षात्कारको अभ्यास गर्छ, तब मात्र व्यक्तिगत तथा सामाजिक जीवन दुवैमा शान्ति, करुणा र समृद्धि स्थायी रूपमा स्थापित हुन्छ। यसरी, हिंसा विरुद्ध चेतना र आत्मसाक्षात्कारको मार्गमा अघि बढ्नु केवल नैतिक दायित्व मात्र होइन, जीवनको वास्तविक सार र स्थायी सन्तोष प्राप्त गर्ने साधन पनि हो। (लेखक नेपाल सरकारका उपसचिव हुन् ।)